मराठी साम्राज्याचे संस्थापक आणि एक आदर्श शासनकर्ता
म्हणून ओळखले जाणारे छत्रपती शिवाजीराजे भोसले एक सर्वसमावेशक, सहिष्णू राजा म्हणून
महाराष्ट्रात आणि इतरत्रही वंदिले जातात. शत्रूविरुद्ध लढ्‌याकरता महाराष्ट्रातल्या
डोंगर-दऱ्यांमधे अनुकूल असलेली गनिमी काव्याची पद्धत वापरून त्यांनी तत्कालीन विजापूरची
आदिलशाही, अहमदनगरची निजामशाही आणि बलाढय मुघल साम्राज्यशाही ह्यांच्याशी लढा दिला
आणि मराठी साम्राज्याचे बीजारोपण केले. आदिलशाही, निजामशाही आणि मुघलसाम्राज्य बलाढय
असली तरी महाराष्ट्रात त्यांची सगळी भिस्त स्थानिक सरदारांवर आणि किल्लेदारांवर होती.
ते सरदार किल्लेदार जनतेवर न्याय-अत्याचार करत असत. शिवाजीमहाराजांनी त्या अन्याय-अत्याचारातून
जनतेची सुटका केली, आणि उत्तम शासनाचे एक उदाहरण भावी राज्यकर्तेयांसमोर ठेवले.
जन्म
शिवाजीमहाराजांचा जन्म जिजाबाईंच्या पोटी इ.स. 19
फेब्रुवारी 1627 (फाल्गुन कृष्ण तृतीया) रोजी पुण्यापासून 40 मैलांवर असलेल्या शिवनेरी
किल्ल्यावर झाला.
शहाजीराजे
शहाजीराजे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक
सरदार म्हणून होते. मलिक अंबर ह्या निजामशहाच्या प्रभावी वजिराच्या मृत्यूनंतर मुघल
सम्राट शहाजहानच्या सैन्याने इ.स. 1636 मधे अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात
घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रुजू झाले. आदिलशहाने
त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली. शहाजीराजांनी तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान
शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या
एकोजी भोसले (व्यंकोजी भोसले) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या तामिळनाडूमधील तंजावरला
आपले राज्य स्थापन केले.
जिजाबाई
जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची
फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात
एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुर्नस्थापना
करायला सुरवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही प्रत्येक
महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले. शिवाजीमहाराजांच्या
त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना
जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.
मार्गदर्शक
लोककथा आणि इतिहास ह्यांमधे कालौघात पुष्कळदा सरमिसळ
होते, आणि त्यामुळे इतिहासाचा नेमका मागोवा घेणे कठीण होते. शिवाजीमहाराजांच्या बाबतीत
ती सरमिसळ खूपच आहे; परिणामी शिवाजीराजांना कोणाचे मार्गदर्शन किती मिळाले हे नक्की
ठरवणे निदान आज तरी कठीण आहे. युद्धाभ्यास आणि रणनीती ह्यांसबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन
त्यांना शहाजीराजांकडून, राजकारभाराचे दादोजी कोंडदेवांकडून तर परकीय सत्तेविरूद्ध
लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून मिळाले असे मात्र उपलब्ध
ऐतिहासिक माहितीरून निश्चितपणे सांगता येते. समर्थ रामदासस्वामी आणि संत तुकाराममहाराज
ह्यांचे महत्त्वाचे अध्यात्मिक मार्गदर्शनही शिवाजीराजांना लाभले होते.
मावळ प्रांत
सह्याद्रीच्या दोन डोंगररांगांच्या मधल्या खोऱ्याला
मावळ म्हणतात. पुण्याखाली 12 आणि जुन्नर-शिवनेरीखाली 12 अशी एकूण 24 मावळ आहेत.
बारा मावळ
पवन मावळ
आंदर मावळ
कानद मावळ
मुठाखोरे
गुंजण मावळ
हिरडस मावळ
शिवाजी महाराजांचे मावळामधील सवंगडी
बाजी पासलकर
कान्होजी जेधे
तानाजी मालुसरे
बाजी प्रभू देशपांडे
मुरारबाजी
नेताजी पालकर
हंबीरराव मोहिते
शिवाजी महाराजांचे सरसेनापती
नेताजी पालकर
प्रतापराव गुजर
हंबीरराव मोहिते
सुरूवातीचा लढा
पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय इ.स. 1647 मधे सतरा
वर्षांच्या शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला तोरणगड जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ
रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले. त्याच साली शिवाजीराजांनी कोंढाणा(सिंहगड),
आणि पुरंदर हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या
शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी
राजगड असे ठेवले.
शहाजीराजांना अटक
शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्यांनी बिथरून शिवाजीराजांना
आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली. शिवाय सुमारे
5000 फौज घेऊन फत्तेखान नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी
पुरंदरावर फत्तेखानाचा पराभव केला. बाजी पासलकर सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर
सासवडपर्यंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मत्यू झाला. शिवाजीराजांनी
मुघल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा मुरादबक्ष) पत्र
पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली. त्याचा परिणाम म्हणून
शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी
शिवाजीराजांना कोंढाणा किल्ला, आणि शहाजीराजांना बंगळूर शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला
द्यावा लागला.
जावळी प्रकरण
आदिलशहाशी इमान राखणारा जावळीचा सरदार चंद्रराव मोरे
शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे. त्याला धडा
शिकविण्यासाठी इ.स. 1656 साली शिवाजीने रायरीचा किल्ला सर केला. त्यामुळे कोकण भागात
स्वराज्याचा विस्तार झाला.
पश्चिम घाटावर नियंत्रण
इ.स. 1659 पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम
घाटातील आणि कोकणातील चाळीस किल्ल्यांवर विजय मिळविला होता.
अफझलखान प्रकरण
आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे
इ.स. 1659 साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला. हा विडा
दरबारी असलेल्या अफझलखान नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्‌या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह
अफझलखान मोहिमेवर निघाला. अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या महाबळेश्‍वर
जवळ असलेल्या प्रतापगडावरून त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि
अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वत: यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या
वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.
भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी
निशस्त्र राहण्याचे ठरले.शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना असल्यामुळे
त्यांनी सावधानी म्हणून चिलखत चढविले आणि सोबत बिचवा तसेच वाघनखे ठेवली. बिचवा चिलखतामध्ये
दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.
शिवाजी महाराजांसोबतजिवा महाला हा विश्‍वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबतसय्यद बंडा हा
तत्कालीन प्रख्यात असादांडपट्‌टेबाज होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली.
भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलाखानने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे
प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्‌यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु
चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या
पोटात घुसवली. त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने
तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्‌टयाचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वत:वर झेलला
आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच होता जिवा म्हणून वाचला शिवाही म्हण प्रचलित
झाली.आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात
आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळयांनी
हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली. खानाचा मुलगाफाजलखान आणि इतर काही सरदार
लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचाजनाना होता. ते पाठलागावर असलेल्यानेताजीच्या
सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.शिवाजीराजांना
जनतेत मिळालेला आदर आणि प्रेम अनेक शतकांनंतरही टिकून आहे त्यामागचे त्यांची सहिष्णू
वृत्ती हे फार महत्त्वाचे कारण आहे. अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे
अंत्यसंस्कारइस्लामी पद्धतीने करुन त्याची एक कबर प्रतापगडावर बांधली आणि त्या कबरीच्या
कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या
सरदाराला कोकणपट्‌ट्‌यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले. स्वत: राजे सातारा
प्रांतात घुसून कोल्हापूरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला.नेताजीने त्याच्या
सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.
सिद्दी जौहरचे आक्रमण
अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या आदिलशहाने त्याचा
सेनापतीसिद्दी जौहर यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला.इ.स. 1660 साली झालेले
हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्‌या संकटांपैकी एक समजले जाते. त्यासुमारास शिवाजीराजे
मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजेपन्हाळगडावर
गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद
तोडली. काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना
तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्याविशालगडावर पोहोचावे असा निर्णय घेतला.
पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.
ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना
केले.
घोडखिंडीतली लढाई
पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने
त्यांनाघोडखिंडीत गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्‍वासू
पराक्रमी सरदारबाजी प्रभू देशपांडे यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी
पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वत: लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन
डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभू
देशपांडयांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी
जौहरला खिंडीमध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा
हट्‌टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले. बाजींनी सिद्दीच्या
सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक
सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वत: प्राणांतिक रीतीने घायाळ झाले
होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले,
पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोडया वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे
गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभू देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना
ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वत:च्या प्राणांचे
बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनीपावनखिंड असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने
पावन झालेली ती पावनखिंड.
मुघल साम्राज्याशी संघर्ष
मुघल सत्तेशी संघर्ष हा शिवचरित्राचा व्यापक आणि अविभाज्य
भाग आहे. तत्कालीन मुघल साम्राज्य हे भारतातील सर्वात बलाढ्‌य होते आणिऔरंगझेब हा अतिशय
कठोर आणि कडवामुघल बादशहादिल्ली येथे शासन करीत होता. औरंगझेबकालीन मुघल साम्राज्यासंबाधीची
माहिती देणारावेगळा लेख आहे.
शाहिस्तेखान प्रकरण
मुघल साम्राज्याचानर्मदा नदी पलीकडे विस्तार तसेच
शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगझेबाने त्याचा
मामाशाहिस्तेखान यालादख्खनच्या मोहिमेवर पाठविले. प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा
सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत
पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला. शेवटी पुण्याजवळीलचाकणचा किल्ला जिंकून
पुण्यातील शिवाजीराजांच्यालाल महालातच तळ ठोकला. शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी
एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात
आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते. एके रात्री
लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह
स्वत: शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले. महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष
शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट
सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढयातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने
जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली. शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला
वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली. या प्रकरणामुळे
मुघल साम्राज्याची जी नाचक्की झाली ती स्वराज्यासाठी अधिकच फायद्याची ठरली. जे राजे
मुघल आश्‌्ा्रयामुळे शिवाजी महाराजांना जुमानत नसत ते आता शिवाजीराजांच्या पराक्रमामुळे
त्यांच्या बाजूने झुकले. आणखी एक वेगळा परिणाम या प्रकरणामुळे झाला तो म्हणजे शिवाजीराजांना
मिळालेला मानवी क्षमतेपेक्षा मोठा दर्जा आणि त्यामुळे जोडलेल्या दंतकथा. अनेकदा या
गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला. शत्रुसैन्यामध्ये
शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळयांनी संख्येने
अनेक पटींनी मोठया सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते.इ.स.
1663 सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाटयमय प्रसंगाची भर
घालून गेले.
सुरतेची पहिली लूट
इ.स. 1664. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला
खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतित होते. मुघलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार
सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही
कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय
शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेलीसुरतेची पहिली लूट. आजच्या गुजरात राज्यातील
सुरत शहर हे तत्कालीन मुघल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्‌्ा्रीमंत शहरांमध्ये
गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मुघल
सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर. लुटीचा इतिहासभारतामध्ये अतिशय रक्तरंजित
आणि विनाशक आहे. त्या पार्शवभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या
आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली.
मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.
मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण
इ.स. 1665. औरंगझेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापतीमिर्झाराजे
जयसिंह याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक
लढाईनंतरपुरंदरचा तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार 23 किल्ले द्यावे लागले.
त्याबरोबरच स्वत: आग्रा (तत्कालीन मुघल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगझेबासमोर
हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.
आग्रयाहून सुटका
इ.स. 1666 साली औरंगझेबाने शिवाजीराजांनादिल्ली येथे
भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार
शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत सहा वर्षांचासंभाजी देखील होता. परंतु
दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.
या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी
अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्रमिर्झाराजे रामसिंग
यांच्याकडेआग्रा येथे करण्यात आली. शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर
कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्न फोल ठरले होते. शेवटी
शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले
आणि त्यांच्या प्रकृतीस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ
लागले. सुरूवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी
यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन
एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास
संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्‍वासूहिरोजी फर्जंद हा शिवरायांचे कपडे चढवून
आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय
दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ
आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले
नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली.
आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि एका संन्याशाच्या
वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या.
संभाजीला त्यांनी वेगळया मार्गाने काही दुसऱ्या विश्‍वासू माणसांबरोबर पाठविले होते.
ते स्वत: अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्‌या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश
हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगझेबाच्या हातात पडायचे नाही.
यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्ली भेटीपूर्वी
त्यांनी राज्यकारभारासाठी जेअष्टप्रधानमंडळ स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये
देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार
मोठे यश आहे.
सर्वत्र विजयी घोडदौड
शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा
सूड घेण्यासाठीपुरंदरच्या तहात दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले.